Monopol Piyasası Nedir ? Özellikleri Nelerdir ?
Monopol piyasası tek bir firmanın bulunduğu ve o firmanın üretip sattığı malın yerine kolayca ikame edilebilecek ( konacak ) başka malların olmadığı bir piyasadır.
Piyasanın tamamına tek bir firma sahip olduğu için firma monopolcü firma ( tek satıcı veya tekel ) diye adlandırılır.
Gerçek hayatta saf monopol piyasalarına fazla rastlanılmaz. Monopol için verilebilecek en iyi örnekler elektrik, su ve doğalgaz pazarlayan firmalardır. Ayrıca birden fazla firmanın bulunduğu bazı piyasalarda firmaların aralarındaki rekabeti kaldırıp kendilerine daha fazla menfaat sağlamak amacıyla anlaşıp ortak hareket etmeleri durumunda monopol gücü yaratılmış olur. Bu çeşit monopollerin en yaygınları karteller ve tröstlerdir. Kartel firmaların yaptıkları anlaşmalarla bir birlik ( monopol gücü ) oluşturmalarıdır. Anlaşma daha çok fiyatın veya her firmanın üretip satacağı mal miktarının belirlenmesine yöneliktir. Uluslararası düzeyde kartel için en iyi örnek OPEC ‘dir. ( Organization of Petroleum Exporting Countries=Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü ). Tröst ise firmaların fiyat ve miktar üzerinde anlaşmalarının ötesinde birleşip tam bir monopol gücü oluşturduğu birliktir.
Monopolcü firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edilebilecek başka malların olmadığı belirtmiştik. Bu durum tam veya kısmen geçerli olabilir. Örneğin, aydınlanma amacıyla kullanılan elektriğin yerine kolayca konabilecek hiçbir ürün olmamasına karşın, ısınma amacıyla kullanılan elektriğin yerine konabilecek odun, kömür, fuel-oil ve doğalgaz gibi çeşitli ürünler vardır. Aydınlanma amacıyla kullanılan elektrikte tam monopol, ısınma amacıyla kullanılan elektrikte ise kısmı monopol söz konusudur.
Monopolcü firmanın sattığı malın yerine kolayca ikame edilebilecek başka malların olmamasının yanı sıra, başka firmaların piyasaya girmesinde kısıtlamalar zorluklar bulunması monopol piyasasının diğer önemli bir özelliğidir.
Diğer Firmaların Monopol Piyasasına Girmesini Önleyen En Önemli Kısıtlamalar Nelerdir ?
1-Doğal Kısıtlamalar
Doğal ksııtlamaların kaynağı ölçek ekonomileridir. Bir malın üretiminde, geniş bir üretim aralığında ölçek ekonomileri bulunuyorsa ve bir firma ölçek ekonomilerinden dolayı piyasanın tümüne en ucuz maliyetle mal üretip arz edebiliyorsa o zaman iki veya daha fazla firmanın piyasadaki talebe göre mal üretmesi yerine bir firmanın mal üretmesi daha düşük maliyetli olacaktır.
2-Yasal Kısıtlamalar
Yasal kısıtlamalar devlet tarafından getirilir. Başlıca dört çeşit yasal kısıtlama vardır. Bunlar ;
Devletin Verdiği İşletme İmtiyazı
Bazı örnekleri şunlardır : PTT’ce sağlanan posta hizmeti ( Fakat son yıllarda Türkiye’de bazı özel firmaların da piyasaya girmesi ile PTT’in saf monopol durumu sarsılmıştır. ); Türkiye’de elektrik dağıtım işini yürüten TEDAŞ; İstanbul’da şehir hattı vapurlarında ve Türkiye’de birçok üniversitede bazı özel sektör, işletmelerine verilen büfe işletme imtiyazı.
Devletin Verdiği Lisans
Doktorluk, eczacılık, hakimlik ve avukatlık gibi bazı mesleklerin yapılabilmesi bir lisans ( diploma veya sertifika ) gerektirir. Amerika’da olduğu gibi, bazı ülkelerde meslek örgütleri çok güçlü olup bir çeşit monopolcü firma gibi hareket etmekte ve kendi aralarındaki eğitim olanaklarını kısıtlamaya çalışmaktadırlar. Böylece o meslekte nisbeten daha az sayıda lisanslı eleman daha fazla kazanç temin etmektedir.
Patent
Bir firmaya yeni bir mal veya hizmet üretimiyle ilgili olarak belli bir süre için yalnız kendisinin bunu üretip satabileceğine ilişkin verilmiş bir hak olup belli bir süreyi kapsar. Örneğin, patent süresi Amerika’da 20 yıldır. Patent sahibi firma isterse bu yasal hakkını başkasına satabilir veya başka bir firmaya o patent altında üretim yapma izni ( lisans ) verebilir. Patentler yeni ürünlerin ve üretim yöntemlerinin geliştirilmesini teşvik eder.
Telif Hakkı
Bir kitabın yazarına, bir besteciye, bir ressama veya başka türden bir sanat eserini ortaya koyan kişiye eserini basması ve çoğalması için tanınan yasal bir haktır. Eserin sahibi bu basım veya çoğaltma işini kendisi yapabileceği gibi başka birinin üstlenmesine izin ve yetki verebilir. Telif hakkı, çoğunlukla, o alanda faaliyette bulunan bir firmaya satılır ve firma o eserin basım veya çoğaltma işini gerçekleştirir.