Tavan Fiyat Nedir ? Tavan Fiyat Uygulaması Ne Anlama Geliyor ?
Devlet bazen piyasalara müdahale ederek bazı mal ve hizmetlerin satılabileceği maksimum fiyatları belirler. Bir mal veya hizmet için devletçe belirlenen maksimum fiyata tavan fiyat denir. Mal ve hizmet en çok o fiyattan satılabilir, o fiyatın üstünde alınıp satılması yasaktı, suçtur. Tavan fiyat genellikle savaş ve kıtlık yıllarında bazı malların arzının az, dolayısıyla piyasa denge fiyatlarının yüksek olduğu durumlarda tüketicileri korumak amacıyla konur ve piyasa denge fiyatının altın olur. Örneğin, İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye savunmasını güçlendirmek ve herhangi bir saldırıya karşı hazır ve caydırıcı olmak amacıyla asker sayısını arttırmıştı. Genç nüfusun önemli bir kısmının askere alınması sonucu tarımsal üretim azalmış ve halk için en temek gıda maddesi olan ekmeğin fiyatı aşırı derecede artma eğilimine girmişti. Devlet tüketicileri ( özellikle çok yüksek fiyattan ekmek satın alacak gücü olamayan dar gelirli halkı ) korumak için ekmeğe tavan fiyat koymuş ve talep edilen miktara göre üretimi az olan ekmeğin ‘’ vesika ‘’ sistemi ile halka satılmasını sağlamıştı. Tabii bu arada bazı karaborsa durumları da olmuştu.
Talep fazlası piyasada ne gibi durumlar yaratabilir, şimdi onları görelim.
‘’ Önce Gelen Alır ‘’ Uygulaması
Kıt olan mal belli yerlerde tavan fiyatından satışa sunulur. Malın piyasaya geldiğini öğrenen tüketiciler satış yapılan bu yerlere koşar, kuyruklar oluşturur ve sınırlı sayıda azr edilen maldan satın almaya çalışır. Sırası gelene o maldan belli bir miktarda satılır; fazla satın almasına izin verilmez. Mal, bitinceye kadar kuyrukta bekleyenlere sırayla satılır ve bittiği zaman da kuyrukta kalanlar elleri boş döner.
Örneğin, Türkiye’de 1979’ yılında tüpgaz, sigara ve şeker gibi bazı mallarda devletçe belirlenen tavan fiyatlarda talep fazlası oluştuğundan bu mallar için kuyruklar meydana geliyordu. Diğer bir ilginç örnek, piyasa ekonomisi ile yönetilmeyen, fiyatların devletçe belirlendiği eski Sovyetler Birliği’nde, özellikle bazı gıda ve giyim için talep fazlalığı nedeniyle uzun kuyrukların oluşması Sovyet halkı için alışagelmiş bir durumdu.
Satıcıların Malı İstedikleri Kimselere Gizlice Satması
Örneğin, İkinci Dünya Savaşı’nda ve 1979 yılında Türkiye’de bazı bakkallar bazı malların devletçe denge fiyatının altında belirlendiği (tavan fiyatları uygulandığı ) zamanlarda, satış için temin ettikleri sınırlı miktarlardaki malları dükkanlarında bazı yerlere gizleyip, ancak devamlı müşterilerine azar azar ve gizlice satıyorlardı.
Vesika ( Karne ) Uygulaması
Tavan fiyatında arz edilen miktar karşılığında devletçe kuponlar basılıp bunlar vesikalar içinde tüketicilere eşit miktarda dağıtılır. Tüketiciler ellerindeki kuponlarla sınırlı sayıdaki maldan kendilerine düşeni tavan fiyatından satın alırlar. İkinci Dünya Savaşı’nda bir ara Türkiye’de şehirlerde insanlar ‘’ vesika ‘’ yoluyla ekmek satın alıyorlardı.
Karaborsa
Üretilen bir malın bir kısmının veya hepsinin piyasaya arz edilmeden veya arz edilir edilmez bazı kişiler tarafından tavan fiyattan satın alınıp gizlice, ve tabii yasalara aykırı olarak, tüketicilere tavan fiyatının üstünde bir fiyatta satılması durumuna karaborsa denir. Üretilen ve doğrudan piyasaya sürülmeden, gizlice ve yasalara aykırı bir şekilde tüketicilere tavan fiyatının üstünde satılan malın fiyatı yüksek olabilir.
Devlet tarafından bir mal için tavan fiyat konulduğunda ilk üç uygulamadan biri söz konusu olsa bile, malın bir kısmı şu ya da bu şekilde karaborsada denge fiyatının üzerinde bir fiyattan satılacaktır.
Devlet bazen, tüketicileri korumak amacıyla veya enflasyonu düşürmek gibi başka nedenlerle, savaş ve kıtlık gibi durumlar dışında, normal dönemlerde de bazı mal ve hizmetlere yavan fiyat uygular. Buna örnek olarak, normal dönemlerde ekmek fiyatının ve kiraların devletçe kontrol edilmesi verilebilir. Sonuç, genellikle tüketicilerin lehine değil aleyhine olmaktadır. Kanımızca, çok sayıda alıcı ve satıcının bulunduğu ve dolayısıyla rekabet potansiyelinin olduğu piyasalara, çok gerekli olmadıkça, devlet müdahale etmemeli, tavan fiyat uygulamamalıdır. Önemli olan rekabet ortamını sağlamak, mafya veya benzeri oluşumların tüketicilere pahalı ve kalitesiz mal satmalarını önleyebilmektedir.