Ekonomik Sistemler Nelerdir ? Özellikleri Nelerdir ?

Ekonomik Sistemler Nelerdir ? Özellikleri Nelerdir ?

Bir toplumda insanlara sınırsız arzularının sınırlı kaynaklarla nasıl karşılanacağına ilişkin temel sorular ( ne? nasıl? nerede? ve kimin için ? soruları) o toplumda uygulanan ekonomik sistem çerçevesinde çözülür. Teorik düzeyde başlıca üç sistemden söz edilebilir. Bunlar gelenekçi sistem, kapitalist sistem ve sosyalist sistemdir. Bir de kapitalist ve sosyalist sistemlerin bir karışımı olan karma ekonomik sistemden söz edilebilir.

Gelenekçi Sistem Nedir ?

Gelenekçi sistem adından da anlaşılacağı üzere ekonomik faaliyetlerini alışagelmiş gelenek ve görenekler çerçevesinde yürütüldüğü durağan bir sistemdir. Gelenekçi sistemle yönetilen toplumların çoğu, özellikle 20. Yüzyılda kapitalist veya sosyalist sistemlerin etkisi altında kalmışlar ve etkisi altında kaldıkları sisteme doğru kaymışlardır. Bu bakımdan biz gelenekçi sistem üzerinde durmayıp kapitalist ve sosyalist sistemler ile bunların karışımı olan karma ekonomik sistem üzerinde duracağız.

Kapitalist Sistem Nedir ?

Kapitalist sistemin aşağıda açıklayacağımız başlıca özellikleri şunlardır: Özel mülkiyet, piyasa mekanizması, merkeziyetçi olmayan karar akma yapısı ve maddi teşvikler.

Kapitalist sistemde üretim faktörleri özel kişilere aittir. Piyasa mekanizmasına göre, üretim faktörleri faktör piyasalarında, üretilen mal ve hizmetler ise ürün ( mal ve hizmet ) piyasalarında özgürce alınıp satılır. Faktör piyasalarında üretim faktörlerinin, ürün piyasalarında da mal ve hizmetlerin fiyatları arz ve talep çerçevesinde belirlenir. Bir de döviz piyasaları vardır ki bu piyasalarda dövizin fiyatı ( döviz kuru ) belirlenir.

Kapitalist sistemde karar alma yapısı merkeziyetçi değildir. Kararlar çok sayıda alıcı ve satıcı tarafından piyasalarda özgürce alınır ve bunun sonucunda da fiyatlar da istihdam edilecek faktör miktarları ile mal ve hizmet miktarları belirlenir.

Gerek üretim faktörlerinin gerek mal ve hizmetlerin piyasaya ne kadar arz edileceği ( sunulacağı ) bunların fiyatlarına bağlıdır. Fiyat maddi bir teşvik unsurudur. Genellikle fiyat arttıkça piyasaya sunulan faktör ve ürün ( mal ve hizmet) miktarları da artar. Kapitalist sistemde devletin temel işlevleri adalet, savunma ve iç güvenliktir. Devletin ekonomi yönünden en önemli görevleri ise piyasaların en iyi şekilde çalışabilmesi için gerekli yasal düzenlemeleri yapmak, bunları uygulamak ve özel sektörü teşvik etmektir.

Sosyalist Sistem Nedir ?

Sosyalist sistemin ( Marksist sosyalist sistemin) başlıca özellikleri şunlardır; devlet mülkiyeti, merkezi planlama, merkeziyetçi karar alma yapısı ve hem maddi ( parasal ) hem de manevi teşvikler.

Sermaye ve doğal kaynaklar kamu ( devlet ) mülkiyetinde olup bunların üretimde kullanılmaları merkezi planlamaya göre yapılır. Kıt kaynakların nasıl kullanılacağı ise devletin belirleyeceği ana stratejiler çerçevesinde merkezi planlama bürosu tarafından kararlaştırılır ve uygulanır. Üretilecek mal ve hizmetlerle ilgili soruların cevaplandırılmasında tüketicilerin tercihlerinden çok devleti yönetenlerin tercihleri söz konusudur. Kapitalist sistemde üretilecek mal ve hizmetler piyasada tüketicilerin tercihleri yönünde oluşacağından, kaynakların tam istihdamının  ( üretim etkinliğinin ) yanı sıra ekonomik etkinlik de sağlanmış olur. Buna karşın sosyalist sistemde üretilecek mal ve hizmetler tüketicilerden çok devletin tercihleri yönünde olacağından; üretim etkinliği sağlansa bile, tüketicilerin tercihlerini ve dolayısıyla azam mutluluğunu yansıtan ekonomik etkinlik sağlanamayacaktır. Nitekim, Sovyetler Birliği deneyiminde, tüketiciler yönünde bazı mal ve hizmetler fazla, diğer bazı mal ve hizmetler de yetersiz miktarlarda üretilmiş ve yetersiz miktarda üretilen mallardan satın alabilmek için tüketiciler uzun kuyruklara girmek zorunda kalmışlardır.

Emek faktörünün kullanılmasında maddi ( parasal ) teşviklerin yanı sıra manevi teşvikler önemlidir. Örneğin, yeni bir teknoloji geliştiren, bilime önemli katkılarda bulunan veya çok çalışarak üretimin artmasına büyük katkılarda bulunan kişilere normal ücretlerinin dışında, parasal ödüller vermekten çok takdir edici manevi ödüller verilir. Başarılı kişilerin fotoğraflarının duvarlara veya panolara asılıp ‘’ kahraman ‘’ olarak ilan edilmeleri gibi.

Karma Ekonomik Sistem Nedir ?

Karma ekonomik sistemde kapitalist ve sosyalist sistemlerdeki özellikler bir arada bulunur. Mülkiyetin bir bölümü özel sektörde ( kişilerde ) bir bölümü devlettedir. Piyasa ekonomisi yanı sıra, özel sektör için özendirici, kamu kesimi için emredici olan bir ekonomik planlama söz konusudur. Buna bağlı olarak kararlar kısmen piyasalar tarafından, kısmen de planlar çerçevesinde doğrudan devlet tarafından belirlenir. Teşvikler manevi olmaktan çok maddidir. Türkiye ekonomisi özellikle 1930’dan 1980 başlarına kadar karma ekonomik sistem için iyi bir örnektir. 1980 başlarından itibaren günümüze kadar olan eğim ise kapitalist bir sisteme doğrudur. Aslında, Sovyetler Birliği’nin çöküşünden bu yana dünyadaki gidişat kapitalist sistem ve kapitalist sistemin küreselleşmesi yönündedir. Politik bakımdan sosyalist bir rejimle yönetilen Çin’de bile ekonomik sistem hızla kapitalistleşme ve küreselleşme yönünde ilerlemektedir.