Konvertibilite nedir

Konvertibilite bir ülkenin para biriminin altına veya başka bir ülke para birimine çevrilebilme kolaylığına denir. Ülkelerin para birimlerinin birbirine kolay çevrilebilmesi uluslararası ticaret için çok önemlidir. Bir ülkenin parası diğer para birimlerine çevrilemiyorsa veya konvertibilitesi düşük ise dış ticaretini yabancı para birimleri üzerinden yapmak zorunda kalacaktır. Dolayısıyla bir ülkenin ekonomisi ile parasının konvertibilitesi arasında bir orantı vardır.

Konvertibilite neden düşer ?

Dolar ve Avro gibi para birimlerinin konvertibilitesi yüksektir. Dünyanın her yerinde başka bir para birimine kolaylıkla çevrilebilir. Fakat para rezervi düşük (hazinesinde altın veya güçlü para rezervi bulunmayan) ülkelerin para birimlerinin konvertibilitesi düşüktür. Çünkü konverbilite bir devletin gücü ve parasına verdiği destekle de alakalıdır.

Konvertibiliteyi belirleyen unsurlardan biri de fiziksel olarak paranın dünyanın çeşitli ülkelerinde var olmasıdır. Örneğin Türk Lirası Peru, Malezya, Çin gibi değişik dünya ülkelerinde ne kadar mevcut, Amerikan Doları ne kadar mevcut bunu kıyaslayarak paraların konvertibilete farkları anlaşılabilir.

Konvertibiliteyi ülkelerin uyguladığı sermaye kontrolleri de etkiler. Örneğin kriz zamanlarında para ülkeden para çıkışını engellemek için alınan bazı tedbirler ABD dolarına talebi artırmıştır.

Bir paranın konvertibl olduğu nasıl anlaşılır ?

Bir paranın diğer bir para birimine çevrilebilmesi için kur veya parite denilen orantıya ihtiyaç vardır. Ülkenin merkez bankası bazı yabancı para birimleri için kurları belirler. Merkez bankasının kur belirlemesi demek o parayı o kur değerinden sağlayabileceği veya satın alabileceği manası taşır. Döviz büroları ve bankalar da Merkez Bankasının bu güvencesine dayanarak para birimlerini belirledikleri kurlar üzerinden değiştirirler.

Yani Merkez Bankası bir para birimi için kur belirlemişse o para konvertibldir. Öte yandan paranın konvertibilite derecesi “rezerv para” olmasıyla yakından alakalıdır. Rezerv para demek ülkelerin veya ülke vatandaşların o parayı rezervde tutma eğilimidir.

Amerikan dolarını tüm ülkelerin merkez bankaları hazineden rezerv olarak biriktirirler ama Türk lirası biriktirmezler. Bu nedenle herhangi bir ülkede herhangi bir döviz bürosundan veya banka şubesinden Amerikan dolarını satın almanız kolaydır ama Tayland’da Türk Lirası için belirlenmiş bir kur olsa bile o kadar kolay Türk Lirası bulamazsınız.

Aynı şekilde konvertibilitenin derecesini paranın ödeme aracı olarak kullanılması da belirler. Örneğin hac için Suudi Arabistan’a gidildiğinde Amerikan dolarını her esnaf kabul eder, Türk Lirasını bazı esnaf kabul eder, bazısı etmez, Tayland Bahtını (Tayland parası) ise hiçbir Suudi esnaf kabul etmez.

Tayland parasının Suudi Arabistan’da ödeme aracı olarak kabul edilmemesi onun konvertibl olmadığını göstermez, rezerv para olmadığını gösterir.

Türk Lirası ne zamandan beri Konvertibldır ?

Türk Lirası rezerv para değildir ama konvertibl yani başka para birimlerine dönüştürülebilir bir paraydı. Eskiden konvertibl özelliği de yoktu. Yani başka para birimlerine belirli bir kur üzerinden çevrilemiyordu.

Aslında Merkez Bankası para değişim kurlarını ilan ediyordu ama bu kurlar güncel değildi. Yani Merkez Bankasının açıkladığı kurları uluslararası piyasalar tanımadığı için bu kurlara göre değiş tokuş olmuyordu.

24 Ocak 1980 tarihinde sabit kur rejimi bırakılarak kurlar güncel olarak ayarlanmaya başladı. Ama bu adım Türk Lirasının konvertibl  olması için yeterli olmadı. Çünkü paramızda bir istikrar yoktu. Enflasyonun yüksek olması Türk Lirasının sürekli değer kaybediyor olması, değerinin günden güne hep değişmesi, kısacası fazla istikrarsız olması nedeniyle uluslararası piyasada bir karşılığı yoktu. (Elbette bir değeri var ama uluslararası piyasada kuru belli değil)

Sermaye piyasasındaki bir takım düzenlemelerin sonrasında 1990 yılının Nisan Ayında İMF Türkiye’nin başvurusunu değerlendirerek Türkiye’nin, IMF Anasözleşmesinin 8. Maddesinin 2,3 ve 4 numaralı bölümlerindeki yükümlülükleri kabul ettiğini ve dolayısıyla TL’nin konvertibl hale geldiğini duyurdu.

Bir para biriminin konvertibl olmaması ne anlama gelir ?

Bir devletin kendine ait parasının olması egemenliğinin ve bağımsızlığının bir göstergesidir. Devletin kendi parası var ama bu para dışarıda geçmiyorsa, bu, ekonomik açıdan içine kapanık olduğunu, küreselleşmeye ayak uyduramadığını, küresel ticarette geri kaldığının bir göstergesidir. Yani siyasi olarak bağımsız olsa da ekonomik açıdan diğer ülkeler tarafından ciddiye alınmayan bir devlet olduğunu gösterir.