Bahçe Nanesi Nedir? Özellikleri, Faydaları, Zararları ve Kullanıldığı Yerler Nelerdir?
Mentha sözcüğünün Yunanca sterilize etmek, mikroptan arındırmak anlamındaki minytho sözcüğünden türediğini ileri sürenler olduğu gibi, eski Hintçe beraberce ezmek veya ovuşturmak anlamındaki menta sözcüğünden türediğini yazanlar da var.
Nane adı Arapça ve Farsça nana’den gelmektedir. Orta ve Doğu Anadolu’da kullanılan anuk, annuh, annuk adları Ermenice aynı anlama gelen ananoh’dan gelmektedir. Muğla yöresinde naneye yerpis denir.
Bir görüşe göre bahçe nanesi ilk olarak İngiltere’de Londra yakınlarında M. Spicata L. Emend. Huds. Türü nanenin tarımının yapıldığı yerin yakınında bulunmuştur. M. Spicata L. İle M. Aquatica L. Türlerinin melezidir. Bu nedenle Avrupa’da İngiliz nanesi de denmektedir. Diğer bir görüşe göre ise bitkinin anavatanı uzak doğudur. Melezleşme orada olmuştur. Kuzey Afrika üzerinden Avrupa’ya dağılmıştır. İngiltere’ye ise 17, yüzyılda ulaşmıştır. Başka bir görüşe göre ise nane türlerinin birçok melezi vardır ve bu nedenle bahça nanesinin anavatanını belirlemek mümkün değildir.
Günümüzde eskiden hangi nane türünün kullanıldığı kesin olarak belirleme olanağımız yoktur. 3200 yıl önce yapılmış Mısır mezarları çiçek süslemeleri arasında bugün kullandığımız nanenin yapraklarını andıran bitkilerin resimleri bulunmuştur. Çinlilerin naneyi yüzyıllardır tanıdıkları ve ilaç olarak kullandıkları bilinmektedir. Çin’de ilaç olarak kullanılan bitkilerle ilgili olarak yazılmış Tang Bencao adlı kitaptan nanenin 7, yüzyılda çok iyi tanındığı anlaşılmaktadır. Çin’de günümüzde bahçe nanesine çok yakın olan Mentha Arvensis L. Türü de yaygın olarak kullanılmaktadır.
Hippokrates bitkinin tedavi gücüne önemli bir yer vermiş ve bitkiyi afrodizyak olarak değerlendirmiştir. Galen ve aynı yüzyıllarda yaşamış birçok hekim bitkiyi mide hastalıklarında kullanmıştır. Plinius sancı gücünü övmektedir. Plinius ve daha birçok Romalı hekim Yunanlıların etkisinde kalarak bitkinin kokusu nedeniyle uyarıcı, tadı nedenyile ise iştah açıcı ve mide sularını arttırıcı olduğunu yazmaktadır. Eskiden nanenin spermleri koyulaştırdığına inanıldığından, bitki doğum kontrolü için de kullanılmıştır. Bitkiyi İbn Sina mide hastalıkları ve sarılık için, Bingenli Hildegard mide şikayetleri, sindirim bozuklukları, üşütme, küçük iltihapların ve sıyrıkların tedavisi için kullanmıştır. Bitki ayrıca sindirim parazitleri, kusma, sağırlık, akciğer kanamaları, bebeklerin sütten kesilmesi, baş ağrısı, kulak çınlaması, karaciğer tıkanıkları, diş iltihapları ve kötü ağız kokuları için kullanılmıştır.
Bahçe Nanesinin Tıbbı Nitelikleri
Antiseptik, kramp çözücü, sancı kesici, yatıştırıcı, safra artırıcı, salgı hücrelerini uyarıcı, iltihaplanmayı önleyici
Bahçe Nanesinin Kullanıldığı Yerler
Akut veya kronik mide bağırsak iltihapları ve parazitleri, baş dönmesi, cinsel yetersizlik, gaz şişkinliği, hava yutma, hıçkırık, iştahsızlık, kalp çarpıntısı, karaciğer ve safra kesesi fonksiyon bozuklukları, mide bulantısı, kusma, sindirim bozuklukları
Bahçe Nanesinin Özellikleri
Çoğunlukla nemli, humuslu toprakları ve gölge yerleri sever. Çok güneşli yerlerde yetişen veya yetiştirilen bahçe nanesi eterli yağ yönünden fakirdir.
Ülkemizde bahçe nanesinden başka birçok nane türü yetişmektedir; yarpuz, tüylü nane, arı otu, kıvırcık nane, taşnanesi vb.
Bahçe nanesi çok yıllık otsu bir bitkidir. Kökleri toprağın üzerine yakındır ve oldukça uzundur. Bu kökleri bitkinin çoğalmasını, yayılmasını ve gençleşmesini sağlar. Dikine çıkan sürgünler çok dallıdır. Boyları genellikle 30-70 cm arasında değişir. Gövde ve dallar dört köşelidir ve bazen fırça gibi kıllarla örtülü olabilir. Bitkinin rengi açık veya koyu yeşil olabilir, bazen de kırmızıya veya menekşe rengine çalabilir. Yapraklar kısa saplıdır, uçları sivri, kenarları dişlidir. Boyları 2-7 cm, genişlikleri ise 1-3 cm arasında değişir. Çok az da olsa altta yaprak damarları boyunca fırça gibi ince kıllar bulunabilir. Bir büyüteçle bakıldığında yaprağın altında eterli yağ bezeleri görülür. Menekşe rengi küçük çiçekler temmuz ile ağustos ayları arasında, dalların uçlarında, seyrek başak görünümlü olarak topluca açarlar. Bitki kısır olduğundan kökünden yetiştirilir. Eterli yağından yararlanabilmek, baharat olarak kullanılmak üzere tarımı yapılır.
Bahçe Nanesinin Nelerinden Yararlanılır?
Yapraklarından ve bu yapraklardan damıtma yöntemiyle elde edilen eterli yağından yararlanılır.
Bahçe Nanesinin Toplanması ve Saklanması
Yapılan araştırmalar bitkinin eterli yağ oranının en yüksek olduğu dönem, çiçek açmaya başlamasından kısa süre önceki dönemdir. Ayrıca küçük yapraklar ve çiçek tomurcuklarına en yakın olan yapraklar eterli yağ yönünden diğerlerinden zengindir. Bu nedenle ilk ürün bitkinin üzerinde çiçek tomurcukları görülmeye başlayınca alınır. Bu da çoğunlukla temmuz ayı içerisindedir. Nemli ve ıslak olmayan havada, sabah çiği kalktıktan veya öğleden sonra toplanır. İlk ürün toprağın üzerinden 5-7 cm kesilerek alınır. İkinci ürün çoğunlukla eylül ayında alınır. Çay için en kaliteli ürün ilk alınan üründür.
Toplandıktan sonra ezilen veya ıslanan bitki karardığından değerini kaybeder. Bu nedenle çok dikkatli olmak gerekmektedir. Sağlıklı yapraklar gölge, kuru ve havadar yerlerde seyrek serilerek kurutulur. Çok iyi kurumasına dikkat edilmelidir. Yapay olarak 25-35 derecede kurutabilir. Kurutulan yaprakların kalitesi kurutulurken gösterilen özene bağlıdır. Güneşte kurutulan yaprakların eterli yağ yönünden çok yoksunlaştığı saptanmıştır. Kuruyan yapraklar hava geçirmeyen kavanozlarda ışıktan ve nemden korunarak serin yerlerde saklanmalı ve ürün her yıl yenilenmelidir.
Bahçe nanesi ( az veya çok diğer nane türleri ) birçok hastalığa yakalanır. Bunların başında mantar hastalığı gelmektedir. Bu hastalığa yakalanan bitki değerini kaybeder. Çoğunlukla bu hastalığa yakalanan bitkinin sökülüp yakılması önerilmekte ise de, baharda çıkan sürgünlerde hastalık görülmemektedir. Hastalık belirtileri görülünce biçilerek toplanmalıdır. Sağlıklı yapraklar ayrılarak kurutulabilir. Nane türlerinin birçok böcek ve kurt düşmanı vardır.
Bahçe Nanesinin Kokusu ve Tadı Nasıldır?
Kokusu çok kuvvetlidir. Tadı başlangıçta ısıtıcı sonraları ise serinleticidir.
Bahçe Nanesinin Yan Etkileri Nelerdir?
Önerilen ölçülerde kullanıldığı sürece herhangi bir yan etkisi yoktur. Nane çayı sürekli içilirse kalp üzerinde olumsuz etkiler yapabilir. 8-10gün içildikten sonra en az bir hafta ara verilmelidir. Uzun süre içmek zorunda kalındığında 1 çay fincanı çaya 1 kahve kaşığı rezene karıştırmak yerinde olur. Başka bitkilerle karıştırıldığında uzun süre içilebilir. Bu konuda yaşlılar daha dikkatli olmalı ve naneyi günlük çay olarak sürekli içmekten kaçınmalıdır. Aşırı şişkinliklerde ve mide bozukluklarında büyük çocuklara ( 6-7 yaş ) kimyon, rezene ve papatya ile karıştırılarak verilmelidir. Yüksek oranda alınan nane yağı mide ve onikiparmak bağırsağında iltihaplanmalara neden olabilir.
Bebeklere ve küçük çocuklara hiçbir durumda mentol uygulanmamalıdır.
Ülser ve gastritte nane çayı içmekten kesinlikle kaçınılmalıdır.
Hamilelik boyunca içten ve dıştan nane yağı kesinlikle kullanılmamalıdır.
Bahçe Nanesi Kullanma Biçimleri Nelerdir?
İçten ve dıştan uygulanır.
Bahçe Nanesinden Yararlanma Yöntemleri Nelerdir?
Çayı ve yağı suya karıştırılarak içilir. Az da olsa yaprakları preslenerek suyu ve tentürü de kullanılır.
Bahçe Nanesinde Bulunan Bazı Maddeler Nelerdir?
Eterli yağ ( bitkinin yetiştiği bölgenin toprak yapısına ve iklimine göre değişen oranlarda % 30-70 mentol, % 20-30 menton, çok az karvon ), flavonoidler, tanen, acı maddeler, reçine, rezin.
Bahçe Nanesi Nelere İyi Gelir?
- Böcek ısırığı veya sokmasında ezilen taze nane yaprakları ısırılan veya sokulan yere bağlanır.
- Boğmacada günde 1-2 çay fincanı çayının sıcak olarak yudum yudum içilmesi rahatlatıcıdır ve öksürüğü yumuşatır.
- Sancılı ishaller için hazırlanan çaylara az miktarda nane yaprağı karıştırmak sancıların azalmasına yardımcı olur. Yapraklarındaki tanen ishal üzerinde olumlu etki yapmaktadır.
- Romatizma ağrıları için ezilen taze bahçe nanesi yaprakları ağrıyan yere bağlanır. İçine 1 yemek kaşığı zeytinyağı da karıştırılabilir.
- Deri döküntülerinde kaşıntı kesici olarak aynı miktarda rezene ve bahçe nanesi yağı karıştırılarak kaşınan yere sürülür.
- Gırtlakta çok sigara içme ve sigara içilen yerlerde bulunma nedeniyle oluşan gıcıklanmalar ve yanmalarda nane çayıyla gargara yapılır.
- İç organlardaki kaslarda oluşan sancılı kramplarda, duruma göre hafif çayından 1-2 çay fincanı içilir.
- İltihaplı hastalıklarda kalın bağırsağa yapılan lavmanlara az ölçüde bahçe nanesi yaprağı karıştırılması önerilmektedir.
- Soğuk algınlığına karşı 1-3 damla nane yağının 1 su bardağı süte karıştırılarak içilmesi önerilmektedir.
- Yorgun ayaklar 10-15 dakika sıcak bahçe nanesi banyosunda dinlendirilebilir. Bu banyoya çok az kekik veya kuşdili de karıştırılabilir.
- Özellikle pireye karşı odada nane çiçeği yakılması önerilmektedir.
- Nane likör üretiminde, aroma verici, tat ve koku düzeltici olarak kullanılmaktadır.