Dağ Nedir ? Oluşum Süreçleri Ve Özellikleri Nelerdir ?
Yeryüzünün dörtte biri dağlarla kaplıdır. Bu sarp ve heybetli dorukların deniz yüzeyinden yüksekliği 1.000 m’yi aşar.
Himalayalar’ın ve And doruklarının kökeni levha tektoniğine dayanır. İki kıtanın çarpışmasıyla Himalayalar’ın yükselişi devam eden bir süreçtir. ‘’ Dünyanın çatısı’nda halen süren büyüme yılda yarım milimetreye yakındır.
Andalar orojeni denen bir dağ oluşum süreciyle Nazka levhasının Güney Amerika kıtasının altına girmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu tür dağlar ‘’orojenler’’ olarak anılır.
Dağların Oluşumu
Eşit kütleye sahip iki kıta levhası çarpıştığında, her iki levhanın yer kabukları temasa girer ve tortul katmanlar yukarıya doğru kıvrılır. Uygulanan basıncın şiddetine bağlı olarak, ‘’ örtü’’ denen büyük tortul kütleler tabandan gelen bir itme hareketine uğrar. Böylece geniş alanlar boyunca taşınır ve birbirinin üstüne çökerler. Alpler hem kıvrılmalı, hem de itmeli dağ oluşumun bir bileşimidir.
Litosfer levhalarının sürüklenerek ayrılması ( kıtasal kayma) süreci bil sadece okyanus tabanında değil, kıtalarda da dağların oluşması sonucunu doğurur. Örneğin, 2-3 milyon yıl önce levha tektoniği hareketleriyle oluşan Doğu Afrika yarı kuşağı boyunca devasa fay hatları ortaya çıkmıştır. Burada Dünya’nın iç çekirdeğinden yukarıya magma yükselir. Magmanın ve volkanik alanların yer kabuğu içinde katılaşmasıyla Afrika’da oluşan dağlardan biri 5.895 m yüksekliğe varan Kilimanjaro’dur.
Yaylalar ve Dağlar
Yüksek dağların daha ufak hısımları 2.000 m’ye kadar ulaşan yaylalardır. Bugünün dağları, milyonlarca yıllık zaman dilimi içinde ayrışma ve aşınma sonucunda yaylalara ya da alçak dağ sıralarına dönüşecektir.
Alçak dağ sıraları ya da yaylalar çoğunlukla ‘’ blok dağ’’lardır. Yer kabuğunun gerilip genişlemesi kırıklar yaratırken, ‘’ blok’’ denen kayaç bölmeleri oluşur. Bu kayaç kütlelerinin fay hatları içine kalmasıyla birlikte, yarıklar ve çıkıntılar ortaya çıkar. Yapısı bozulmayan ve daha sonra dağ olarak yüzeye çıkan bloklar bazen yana yatabilir. Böylece ‘’yarlar’’ ya da ‘’ yatık blok dağlar’’ oluşur.
Bu blokların kıvrılmış kayaç katmanları barındırması, kırıkların oluştuğu kesik bir kıvrımlı dağın varlığına işaret eder. Bu yapılar kıvrık fay bloğu dağları olarak anılır.
Subdüksiyon Yoluyla Dağların Oluşumu
Anlar subdüksiyon (batma) yoluyla oluşmuş dağ sıralarının bir örneğidir. Subdüksiyon sırasında, okyanus kabuğunun bir bölümü kazınır ve yükselerek kıta levhası üstünde bir ‘’kama ‘’ oluşturur. Bununla eşzamanlı olarak kıta kabuğu yontulur. Böylece kıta kabuğu kısalır; yüzeyin altında volkanik kuşakların ve magmanın oluşturduğu girintiler iç ‘’yatağı’’ oluşturur. Bu şekilde birkaç paralel kuşağın ortaya çıktığı yapılar için ‘’ sıradağ’’ terimi kullanılır. Dağların eteğinde esas olarak aşınmaya ve soyulmaya bağlı materyalden oluşmuş bir havza yer alır.