İslamiyet Etkisi Altındaki Türk Edebiyatı
İslamiyet etkisindeki Türk edebiyatı, Türklerin İslamiyet’i kabul etmeleriyle başlayıp 19. Yüzyıla kadar sürmüştür. Bu dönemde İslamiyet’in etkisiyle Arapça ve Farsça öğrenen aydınlar, eserlerinde bu dillerden kelimeler kullanmışlar; hece veznine ek olarak aruz veznini de benimsemişler ve kaside, mesnevi, gazel gibi yeni nazım şekillerini edebiyatımıza katmışlardır.
İslamiyet’in kabulünden sonraki Türk edebiyatına ait ilk eser, Karahanlılar döneminde 11. Yüzyıla ait, Yusuf Has Hacip tarafından yazılmış Kutadgu Bilig olmuştur. ‘’ Kutlu olma bilgisi ‘’ anlamına gelen Kutadgu Bilig, 6,500 beyitten oluşan, siyasetname niteliği taşıyan öğretici bir eserdir. İslami Türk edebiyatının ik şair ve düşünürlerinden olan Yusuf Has Hacip, aruz vezniyle mesnevi tarzında yazdığı eserinde, ahlak, ideal hayat ve devlet düzeni gibi konulara değinmiştir. Kutadgu Bilig’e göre, bir hükümdarda bulunması gereken özellikler şöyledir; Yiğitlik, cesaret, bilgelik, akıl, erdem, dürüstlük, zalim olmama, ihtiyatlı ve adil olma…
Bu döneme ait diğer bir önemli eser de Divan – ı Lügat – it Türk ‘tür. Türkçe – Arapça sözlük olan ve 11. Yüzyıl Karahanlılar dönemine ait bu eserde Kaşgarlı Mahmut, Türkçe’nin Arapça ve Farsça kadar zengin bir dil olduğunu ispatlamaya çalışmış; Araplara Türkçe’yi öğretmek amacı taşımıştır. Ansiklopedik sözlük biçiminde hazırlanmış bu eser tarzının ilk örneği konumundadır. Edip Ahmet Yükneki’nin aruz vezniyle dörtlükler halinde yazılmış, öğretici nitelikteki ahlaki kitabı Atabetü’l Hakayık ( Hakikaterin Eşiği ) de dönemin bir diğer önemli eseridir.
İslamiyet’in etkisi altındaki Türk edebiyatı 13. Yüzyıldan itibaren iki ana yönde gelişmiştir: medrese ve sray çevresindeki aydınların meydana getirdiği ‘’ divan edebiyatı ‘’ ile halk şairlerinin meydana getirdiği ‘’ halk edebiyatı ‘’. Bunların yanı sıra, tasavvuf anlayışının etkisiyle ‘’ tasavvuf edebiyatı ‘’ da oluşmuştur.
İslamiyet’in kabulüyle başlayıp Tanzimat’a kadar süren bu dönemin edebiyatı İslami edebiyat, saray edebiyatı, klasik edebiyat gibi isimlerle de anılmıştır. Ancak divan edebiyatına adını veren bu dönemin edebiyatçılarının, şiirlerini ‘’ divan ‘’ adı verilen kitaplarda toplamaları olmuştur. Divan edebiyatında en yaygın olarak gazel, kaside, mesnevi nazım şekilleri kullanılmıştır. Beyitler şeklinde yazılan bu eserler, çeşitli edebi sanatlarla süslü bir anlatıma sahiptir.
İslam dninin, Arap ve Fars edebiyatlarının etkisiyle şekillenen Türk edebiyatı, tamamen kendimize ait, özgün, taklitten uzak, üstün bir edebiyat olarak ortaya çıkmıştır. Divan edebiyatının ilk örnekleri 13. Yüzyılda ortaya çıkmıştır ve bunlar Mevlana’nın Farsça eserleri olmuştur. Divan edebiyatının en önemli eserlerinden bir kısmı şöyledir;
- Mevlana Celaleddin – i Rumi’nin Mesnevi’si
- Süleyman Çelebi’nin Mevlid’i
- Ali Şir Nevai’nin iki dilin karşılaştırılması olan Muhakemetü’l – Lugateyn’i ( Farsça – Türkçe Sözlük )
- Fuzuli’nin Leyla ve Mecnun Mesnevi’si
- Nefi, Nabi ve Nedim’in Divan’ları
Halk Edebiyatı Özellikleri
Halkın duygu ve düşüncelerini dile getiren sözlü edebiyat ürünlerinden oluşan halk edebiyatı, sahibi belli olmayan eserlerden zamanla yazarı belli olan eserlere dönüşmüştür. Halk edebiyatı ürünleri genellikle kulaktan kulağa yüzyıllarca aktarılarak anonim eserlere dönüşmüştür. Halk edebiyatında, atasözü, fıkra, hikaye, masal, bilmece, efsane gibi düz yazı örnekleriyle mani, türkü, destan, ilahi, ninni, ağıt, tekerleme gibi manzum yazı örnekleri kullanılmıştır. Bunlar divan edebiyatında farklı olarak, hece vezni ve dörtlükler halinde, sade bir dille yazılmıştır.
Halk edebiyatının diğer bir kolu aşık edebiyatıdır. İlk söyleneni belli olan edebi ürünlerden oluşan aşık edebiyatı ismini, ‘’ aşık ‘’ adı verilen kişiler tarafından dile getirildikleri için almıştır. ‘’ Halk Aşığı ‘’ ifadesi yerine ‘’ Halk Ozanı ‘’ deyimi de sıkça kullanılır. Halk ozanlarının söyledikleri şiirler hece ölçüsüyle bir ezgi ve saz eşliğinde söylenirdi. Bir ezgiyle söylenen halk şiirinin genel adı ‘’ türkü ‘’ dür. Ancak bu sözler söylenme koşullarına göre, ninni, ağıt, deyiş gibi farklı isimlerle de anılmıştır. Halk edebiyatına katkılarıyla ünlü isimlerden başlıcaları şunlardır ;
- Köroğlu
- Karacaoğlan
- Aşık Ömer
- Gevheri
- Erzurumlu Emrah
- Dertli
- Dadaloğlu
- Aşık Veysel
Halk edebiyatı konusundaki en eski inceleme eseri, Kaşgarlı Mahmut’un büyük eseri, Divan – ı Lugat’it Türk’tür. Türk halk şiirinin en eski örneklerini de kapsamasından dolayı, Divan – ı Lugat’it Türk günümüzde dilbilimi, edebiyat, sosyoloji, tarih, coğrafya ve daha pek çok bilim dalında ana başvuru kitabı olmuştur. Ayrıca Osmanlı döneminde Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi bu dönemi aydınlatan önemli belgelerle doludur.
Tasavvuf Edebiyatı Özellikleri
Tasavvuf, dünyanın maddi değerlerinden uzaklaşarak, Allah’a sevgiyle bağlanma anlamına gelmektedir. Tasavvuf kişinin içindeki kötü huylarını temizleyerek, güzel ahlak kazanmasını; içinde yaşadığımız dünyanın, insanın yaratılış amacını düşünerek Allah’a yakınlaşmasını esas alan bir felsefe olmuştur. Bu inancın etkisiyle oluşan ‘’ Tasavvuf edebiyatı ‘’ ya da ‘’ tekke edebiyatı ‘’ denilen edebiyat türünde, özel bestelerle okunan ilahiler yaygınlaşmıştır. Dörtlükler şeklinde yazılan ilahilerin yanı sıra, evliya menkıbeleri, efsaneler, masallar, fıkralar da bu dönemde kullanılan edebiyat şekilleri olmuştur.
Edebiyatın bu türü 12. Yüzyılda Ahmet Yesevi’yle başlamış ve Yesevi, tasavvuf edebiyatının ilklerini yayan ilk kişi olmuştur. Anadolu’nun bu alandaki ilk ve en büyük şairi ise Yunus Emre olmuştur. Tasavvuf edebiyatının temsilcilerinden en önemli isimler şöyledir ;
- Ahmet Yesevi
- Hacı Bektaş – i Veli
- Yunus Emre
- Pir Sultan Abdal…