İslamiyet’in Kabulünden Önceki Türk Edebiyatı
İslamiyet’in kabulünden önceki Türk edebiyatı, genellikle sözlü eserlerden meydana gelmiştir. Bu devirdeki ilk önemli yazılı belgeler, 8. Yüzyıldan kalma Orhun Anıtları’dir.
Sözlü Edebiyat
Türklerin 7. Yüzyıldan önceki dönemde ortaya koydukları sözlü ve yazılı edebiyat ürünlerinden günümüze ulaşan yoktur. Bu dönemin en dikkat çekici edebiyat ürünleri destanlardır. Destanlar bir milletin savaş, göç, doğal afet gibi önemli olaylarını, yiğitlik hikayesi olarak anlatan, uzun manzum eserlerdir.
Ünlü Dede Korkut hikayeleri de dünya destanları arasında sayılmakla birlikte, masal e destanlarda rastlanmayan gerçekçi üslubuyla dikkat çeker. Oğuz Türklerin hayatını konu alan ve on iki hikayeden meydana gelen Dede Korkut hikayeleri, Türk dili ve kültürü açısından önemli bir yere sahiptir. Bu hikayeler o dönemdeki Türklerin savaşları, aile yapısı, ahlakı ve karakteri hakkında aydınlatıcı bilgiler verir.
Destanların yanı sıra sözlü edebiyat ürünlerinin, sagu ( ağıt ), koşuk ( türkü ), sav ( atasözü ) gibi örnekleri de yaygındır. Sagular ölen yiğitlerin ardından onların erdemlerinin anlatıldığı ve ölümünden ötürü duyulan acıyı anlatan, ağıt niteliğindeki şiirlerdir. Koşuk, törenlerde söylenen savaş, yiğitlik, tabiat gibi çeşitli konularda söylenmiş şiirlerin genel adıdır. Bu şiirler, dörtlükler halinde ve hece vezniyle söylenirdi.
Türklerin yazılı edebiyatına dair ilk eserler, 7. Yüzyıla ait Yenisey Yazıtları’yla 8. Yüzyıldan kalan Orhun Yazıtları’dır. Bu yazıtlar Türk adının yazılı bir metinde ilk defa bahsedildiği eserler olarak, Türk kültüründe çok önemli bir yere sahiptir. Taşlar üzerine yazılmış bu kitabeler, Türk tarihinde Türk dili ve edebiyatının ilk şaheseri olarak kabul edilir. Göktürk Abideleri adıyla da anılan bu kitabeler, Türk hitabet sanatı ve edebi değeri açısından da çok önem taşır. Türkçe’nin en eski belgeleri olan bu yazıtlarda kullanılan dil, bugünkü Doğu Türkçe’sinin de temelini oluşurur.
Orhun Kitabeleri, Türk Milletine bırakılmış en eski siyasi vasiyatnamelerdir. Göktürk tarihini aydınlatan bu kitabelerde, geçmişte yapılan hatalardan alınan dersler aktarılmakta ve Türk devlet adamlarının milletle hesaplaşması yer almaktadır. Bu anıtlardan en önemlileri, Göktürk Devleti’nin hükümdarlarından Bilge Kağan, Kül Tigin, ve vezir Tonyukuk’un mezar taşlarıdır. Bu yazıtlarda bir anlamda Türk devletini yönetenlerin kişilik özelliklerinin nasıl olması gerektiği anlatılmıştır. Kişilikleri zayıf, bilgisiz ve maneviyatı güçlü olmayan kağanların Türk milletine verdikleri zararlardan bahsedilerek, tarihteki hatalardan ders alınması amaçlanmıştır.
Göktürklere ait bu anıtlardan başka, Orta Asya Türklerinden Kırgızlara, Kurıkanlara, Uygurlara ait bulunan birtakım yazıtlar Türk boylarının tarihleri, toplum hayatları ve kültürleri konusunda önemli bilgiler vermektedir. Özellikle Uygurların yaşadıkları topraklarda yapılan kazılar sırasında, tapınaklarda ele geçirilen Uygurca metinler, Türk edebiyatı, toplumsal hayatı, devlet yönetimigibi konularda bilgiler vererek, Türk kültürünün geçmişine ışık tutmaktadır. Uygurların matbaa ve baskı tekniğini bilmeleri dönemin kültür seviyesini ortaya koymaktadır. İlk Türk şairi olarak kabul edilen Aprınçur Tigin’e ait şiierler de, günümüzde türünün en eski örnekleridir.